İngiliz Restoration Tiyatrosu’nun gösterdiği gelişmelerde Fransız etkisi açıktır. Gerçi bu etki çok önce, Charles Fin bir Fransız prensesi ile evlenmesinden önce bile vardı, ama Restoration’dan sonra İngilizler kendi tiyatrolarından daha aşağı olan Fransız Tiyatrosu’na dört elle sarılmak yanılgısına düştüler.
Stuart’lar Elizabeth gibi İngiliz beğenisinin tadına varmış kimseler değillerdi. Commonwealth 1660’da sona erince tahta Charles II çıkarıldı. Merry Monorch diye anılan bu kiralın neşesi İngiltere’nin neşesi değildi. Cromwell 1646’da kıral ordularını yenip Cumhuriyeti kurduğu zaman Charles on altı yaşındaydı. 1660’a kadar on dört yıl Fransa’da, Almanya’da, Hollanda’da kaldı. Paris’te Shakespeare Tiyatrosu’na benzemeyen bir tiyatro gördü; dekorları, makineleriyle babasının sarayındaki mas que’lari gölgede bırakan bir tiyatro. Corneille’i seyreden Charles ne yazık ki Moliere’i görmeden İngiltere’ye döndü.
İngiliz Tiyatrosunda Değişiklikler
Charles II Londra’da sahne hayatını yeniden canlandırırken Paris’te gördüğü tiyatroları örnek almıştı. Ama yalnızca dört değişiklik İngiltere için gerçekten yeniydi. Birincisi, kadınların sahneye çıkmaları. 1662’de kral kadınların sahneye çıkmalarını doğru bulduğunu bildiren bir buyrultu yayımlamıştı. İkincisi, İngiltere’de de tenis salonlarının tiyatro olarak kullanılmaya başlanması. Üçüncüsü, repertuvar sisteminin bırakılıp oyunların devamlı oynanması. Dördüncüsü de, Fransız örneklerine uyularak klasik trajediler yazılması.
Bunlar dışında kalan değişiklikler İngiliz Tiyatrosu’nda daha önce de görülmüş şeylerdi. Bu bakımdan Restoration Tiyatrosu’nun kötü yanlarını bütünüyle Fransız etkilerine bağlamak doğru değildir, “İngilizler kendi tiyatrolarının iyi yanlarını bırakıp kötü yanlarını geliştirmişlerdi,” demek belki de daha doğru olur.
Örnekse Restoration komedilerinde açık bir Fransız etkisi yoktur. Bu oyunlar hiçbir bakımdan Moliere’e benzemez. Ne Fransız Tiyatrosu’nda, 11e de başka bir ulusun tiyatrosunda açık saçıklığa böylesi ne düşkünlük görülmemiştir. Restoration komedileri Londra’da çürümüş, küçük bir çevrenin insanları için yazılıyordu nükteci, çapkın erkekler, kolay elde edilen kadınlar. Bu soylu kişiler kendi düşüklüklerini, çapkınlıklarını sahnede görmekten pek hoşlanıyorlardı. İç savaş, sürgün, cezalar saray çevrelerinde büyük bir ahlak düşüklüğü yaratmıştı. Çoğunun aile hayatı bozulmuş, öğrenimleri yarım kalmıştı. Yıllarca hayatları tehlikede olarak yaşamışlardı. Böyle bir seyircinin ulusal bir tiyatro yaratması, ya da hayatın iyi yanlarına bağlı bir tiyatrodan tat alması beklenemezdi.
Cumhuriyette Kaçak Tiyatro
İngiliz Tiyatrosu James I ile Charles I zamanında önemini yitirmeye başlamıştı, zaten. Masque’larda, kimi oyunlarda açıkça bir düşme görülüyordu. Gene de Cromwell devriminden önce yalnızca çok dar kafalı Püriten’ler tiyatroya karşıydılar. Anglikanlar, Katoliklerle birlikte tiyatrolara koşan Püriten’ler hiç de az değildi.
1642’de tiyatroların kapatıldığını söylüyoruz, ama İngiliz halkının oyunlara karşı sevgisi öyle büyüktü ki, kumpanyalar zaman zaman kaçak oyunlar vermekten geri durmadılar. Londra şehrinin yönetmenleri Parlamento’nun yasak kararını uygulamakta nedense pek hevesli görünmüyorlardı. Arada bir tiyatrolar basılıp kaçak oyunlar durduruldu. 1648’de Parlamento yakalanan oyuncuların hırsızlarla bir tutulacağını, seyircilerin beş shilling cezaya çarptırılacağını bildiren bir karar almak gereğini duydu; ayrıca şehir yönetmenlerine tiyatroların içindeki bütün oturacak yerlerin, locaların, galerilerin, sahnelerin yıktırılması emredildi. Gene de yönetmenlerin gevşek davrandıkları görüldü. Salisbury Court, Phoenix, Fortune gibi tiyatroların içleri ancak ertesi yıl Charles’nı kafası kesildikten sonra askerlere yıktırıldı.
Oyunlar tiyatrolardan başka yerlerde de oynanabiliyordu. Şehirdeki, ya da şehrin birkaç kilometre dışındaki hanlarda, kimi zaman da soyluların evlerinde oyunlar oynandığını biliyoruz. Gezici oyuncular hanlarda, pazar yerlerinde drolls denilen kısa, soytarı oyunlarını kaşla göz arasında oynayıp geçerlerdi. Bunlar çoğunca, Hamlet’in mezar kazıcıları sahnesi gibi, ünlü oyunlardan alınmış parçalar olurdu.
İlk İngiliz Operası
Parlamento gerçi oyunları yasak etmişti, ama Cromwell ya da arkadaşları sahne gösterilerini yaşatmaya çalışıyordu. Önceleri özel olarak düzenlenen bu oyunlar, ahlak bakımından yararlı görülürse, halka da seyrettirilirdi. 1651, 1653, 1654 yıllarında hukuk öğrencilerinin masque’lan oynamalarına izin verilmişti; üç yıl sonra gene onlar Sir William D’Avenant’ın bir oyununu oynadılar. D’Avenant Inigo Jones ile birlikte Charles I’e m as que’lar hazırlamış bir kimseydi. Cumhuriyet ileri gelenlerine en uygun sahne gösterisinin opera olacağını düşünerek 1656’da The Siege of Rhores’u yazıp oynattı. Bu ilk İngiliz operası Earl of Rutland’ın evinde oynanmıştı. Kazanılan başarı öylesine büyük oldu ki, D’Avenant Phoenix Tiyatrosu’nda operalar sahneye koymaya karar verdi. Kararını gerçekleştirmesi güç olmadı. Bir kere, çağın ileri gelenleri arasında arkadaşları vardı. Sonra The Siege of Rhodes ahlak kurallarına sımsıkı bağlı bir eserdi. Üstelik de Phoenix’ de oynatmak istediği ikinci operanın adından belli olan konusu her İngiliz için çekiciydi: The Cruelty of the Spaniards in Peru. 1658’de oynanan bu operanın arkasından gene ulusal duygulara yönelen üçüncü bir opera, Sir Francis Drake geldi.
Tekelcilik
1880 yılı başlarında Cumhuriyet’in yıkılacağı anlaşılınca D’Avenant Fransa’ya, kiralın ilgisini çekmeye gitti; profesyonel oyuncular ise hiç çekinmeden Phoenix, Red Bull, Salisbury Court gibi tiyatrolarda oyunlar oynamaya başladılar.
Kıra! İngiltere’ye döndükten birkaç ay sonra Londra’da tiyatro oynatmak yetkisini iki kişiye, D’Avenant ile Thomas Killigrew’ye verdi. Charles I’den kalma bu iki tiyatro adamı şehirde iki kumpanya kurup oyunlar düzenleyecek, Cumhuriyet’in yıkılmasıyla çalışmaya başlamış olan bütün öteki tiyatrolar kapatüacaktı. Kıral bir iki kişiye daha tiyatro açma izni verdiyse de, tekelciliğin tadını tatmış olan D’Avenant ile Killigrew onları ortadan kaldırmanın yollarım buldular.
Restoration’da İngiliz Tiyatrosu’unun gösterdiği düşüşün bu tekelcilikten başka nedenleri de vardır. Bir kere orta tabaka Cromwell’i desteklemişti; onun için de saraya bağlı kişilerin tiyatrosuna yakınlık duyamıyordu. Püriten inançlarının yayılışı halkı oyunlardan uzaklaştırmıştı. Yeni oyunlar yapılamıyordu; yazılanlar halkın ilgisini çekecek güçte değildi. Üstelik Restoration oyunlarının açık saçıklığı tiyatrolara kötü bir ün sağlamıştı; bu yüzden belki iki yüzyıl ağırbaşlı kişiler tiyatrolara uğramayacaktı.
Yeni Tiyatro Yapıları
Restoration üç yıl içinde Shakespeare çağının tiyatro yapılarını ortadan kaldırıverdi. D’Avenant bir süre Salisbury Court’da, Killigrew de Red Bull tiyatrosunda çalışmışlardı. Ama üstünden bir yıl geçmeden tenis salonlarına atladılar. Bir zaman sonra da, önce D’Avenant, arkasından Killigrew İngiltere’nin ünlü mimarı Sir Christopher Wren’e başvurarak kendilerine birer yeni tiyatro yaptırdılar. Elizabeth çağı tiyatrolarından çok, modem tiyatrolara benzeyen bu yapıların, tenis salonları gibi, üstleri kapalıydı. Arkaya doğru yükselen “Pit” e sıralar konmuştu. Giriş parası olarak iki shilling altı penny almıyordu. Localardaki sandalyeler için dört shilling daha vermek gerekiyordu. Galerilere bir shilling, ya da bir shilling altı penny verilirdi. Yeni oyunların ilk oynanışlarında fiyatlar bir kat yükseltilirdi. Ama bu iki tiyatro o kadar az bir seyirci topluluğuyla yetinmek zorundaydılar ki çok kısa bir süre sahnede kalabilen oyunların geliri hiçbir zaman doyurucu olmaz, o yüzden de masraftan elden geldiğince kaçınılırdı. On dört gün, on iki gün, hatta sekiz gün oynanabilen oyunlar başarılı sayılırdı.
Eski Oyunların Yenilenişi
Restoration tiyatrolarının en büyük derdi oyun bulmaktı. On altı yıl boyunca hiç kimse oyun yazmamıştı. Eski oyun yazarlarından hayatta kalmış olanlar da pek azdı; önemli oyun yazan olarak bir D’Avenant, bir de Killigrew vardı. Tek kurtuluş eski oyunlara el atmaktaydı, ama onların da yeni seyircilere uydurulması gerekiyordu. Böylece Shakespeare gibi ünlü yazarların oyunları düzeltilerek, değiştirilerek sahneye çıkarılmaya başlandı. Örnekse Romeo and Ju liet’e mutlu bir son eklendi, Macbeth makinelerin yardımıyla şarkılı, danslı bir opera biçiminde oynandı. Shakespeare “değiştirilen” tek yazar değildi. Nathaniel Lee ile John Dryden Kıral Oedipus’u da düzeltecek kadar ileri gitmişlerdi. Eski oyunlardan düzeltmeler, değiştirmeler yaparak yeni oyunlar çıkarmak kısa zamanda bir iş konusu haline geldi. Dryden yalnız eskiler değil, Moliere gibi yenilerden yapılan çevirileri de düzeltmekten çekinmedi.
Çağın trajedi yazarları Fransız modasına uyarak klasik kurallara bağlanmışlardı. Dryden, Thomas Otway , Joseph Addison yaşadıkları günlerde çok beğenilen trajediler yazdılarsa da, özlü, kalıcı eserler veremediler.
Oyuncular
Restoration Tiyatrosu’nun en iyi oyuncusu hiç şüphesiz Thomas Betterton idi. Oynayışı çeşitli yazarlarca pek çok övülmüş olan bu sanatçı ayrıca oyun sanatı üzerine ilk ayrıntılı el kitabını yazmış, Shakespeare’in hayatıyla ilgili bilgiler toplamak için bir süre Stratford’da kalmıştı. Oyunlar yazdığı, adapteler yaptığı da biliniyor. D’Avenant öldükten sonra onun kumpanyasını bir zaman Betterton yönetmişti. 1682’de iki kumpanyanın Drury Lane tiyatrosunda birleşmeleri gerekti. 1690’da ise D’Avenant’ın oğlu Charles kendisine geçmiş olan “Londra’da tiyatro oynatma izni” ni bir başkasına sattı. Drury Lane’in bu yeni yönetmeniyle anlaşamayan Betterton tiyatrodan ayrıldı; Kıral William IIl’e başvurarak ikinci bir tiyatro kurmak için izin aldı, bir zamanlar D’Avenant kumpanyasının oynadığı tenis salonunda başarılı oyunlar verdi.
Restoration Tiyatrosu’nun ünlü oyuncuları arasında kadınlar da vardı. İngiltere’de kadınların ne zaman sahneye çıkmaya başladıkları kesinlikle bilinmiyor. Bu tarihi 1583, ya da 1610 olarak kabul edenler oluyor. D’Avenant düzenlediği eğlencelerde kadınlara yer vermeye 1656’da başlamıştı. 1660’da Kil ligrew Othello oyununda bir kadım sahneye çıkardı. Kısa zamanda seyirciler kadın oyuncuları arar oldular. Öyle ki Shakespeare oyunlarına kadınlar için yeni roller eklendi. Önceleri tiyatrolar yalnızca kadın oyuncu bulma zorluğu çekerlerken, sonradan buna kadın oyuncuları elde tutabilme zorluğu da eklendi; çünkü kiralın, soylu erkeklerin gözleri hep onlardaydı.
1664’de Killigrew açık saçık komedilerin bütün rollerini kadınlara oynatmıya başladı. Birkaç yıl sonraysa bu çürüyen tiyatronun, altı ile sekiz yaşlan arasındaki, küçük kız çocuklannı sahneye çıkartıp utanmazca prologlar, açık şarkılar söyletmek yoluna saptığı görüldü.
On Sekizinci Yüzyıl
On sekizinci yüzyılda tiyatro kumpanyalarının çalışmaları hayli karışıktır. Theater Royal’ı, ya da yeni adıyla Drury Lane’i yönetenlere başkaldıran oyuncular az değildi. İzinli tiyatroların karşısına müzikli eğlenceler düzenleyen, daha doğrusu öyle görünüp bal gibi oyunlar oynıyan kumpanyalar çıkmıştı. 1732’de ilk Covent Garden Tiyatrosu açıldı; bu izinli bir tiyatroydu. 1787’de Drury Lane iki bin kişi alacak kadar genişletildi. On sekizinci yüzyılın sonunda ise yeni galeriler eklenerek Drury Lane’in alabileceği seyirci sayısı üç bin altı yüz on bire çıkarıldı. İngiliz tiyatrolarının duvarları, İtalyan operalarında olduğu gibi yalnızca localarla kaplı değildi; geniş derin balkonlar yapılıyor, böylece seyirci sayısı çoğaltılmış oluyordu. Sonra auditorium dik dörtgen biçiminden kurtarılmış, genişletilerek at nalı biçimine sokulmuştu. Bu yüzden yer yer görüş açısı bozulmuşsa da, seyirciler sahneye yaklaştırılmıştı. On sekizinci yüzyılda Londra dışında da tiyatrolar yaptırılmaya başlandı; gezici kumpanyalar yeniden canlandı, çoğaldı. Bu kumpanyalardan yetişen pek çok oyuncu Londra sahnelerinde büyük değerler haline geldi. On sekizinci yüzyıl zaten İngiliz Tiyatrosu’nda büyük oyuncuların yüzyılıdır. David Garrick, Charles Macklin P6), Spranger Barry, John Philip Kemble gibi oyuncular İngiliz seyircisi için yazarlardan daha önemliydi.
Goldsmith ve Sheridan
Restoration komedilerinin arkasından İngiltere’de sözü edilmeye değecek on iki kadar oyun yazıldı; bunlardan beşi yirminci yüzyılda da oynanmakta.
Heywood’un A Woman Killed with Kindness’inden yüz yirmi beş yıl sonra George Lillo İngiliz Edebiyatının ikinci orta tabaka trajedisini yazdı: The London Merchant; or, The History of George Barnwell. Bir orospuya para yetiştirmek için zengin amcasını öldüren bir gencin serüvenini anlatan bu oyun 1731’de, Drury Lane’de büyük bir başarı sağladı. Çağın en önemli oyunlarından biri de John Gay’in (211) yazdığı The Beggar’s Opera’dır İlk olarak 1728’de sahneye konan bu oyun günümüzde de oynanmaktadır. Tom Jones’un ölümsüzleştirdiği Henry Fielding’in 1730 ile 1737 yılları arasında yazdığı oyunlar ise günümüze ulaşmak başarısını gösterememiştir.
On sekizinci yüzyılın iki büyük oyun yazarı Oliver Goldsmith ile Richard Brinsley Sheridan’ dır. Goldsmith’in 1768’de oynanan ilk oyunu pek bir ilgi görmemişti. 1773’de oynanan She Stoops to Conquer adlı komedisi tersine hem büyük bir ilgi gördü, hem de çağını aşarak günümüze ulaştı. Sheridan’ın komedileri The Rivals. The School for Scandal, komik operası The Duenna gençliğinde yazıverdiği oyunlardı. Politikacı olmak üzere oyun yazarlığını bırakan bu sanatçı başladığı işi sürdürseydi, İngiliz Tiyatrosu on sekizinci yüzyıl sonunda Shakespeare’den beri görmediği bir yüceliğe erişebilirdi. Sheridan’ın oyunları çağımızda da oynanmaktadır.