İlk Türkçe Sözlük
Türk Dilinin Tarihi Gelişimi
Türk Dilinin şu ana kadar bilinen ilk sözlüğü Kaşgarlı Mahmut’un XI. yüzyılda çok çeşitli Türk yörelerini gezerek derleyip Bağdat’ta yazmış olduğu Divanü Lügati’t Türk adlı eserdir. Eser Türkçe – Arapça bir sözlüktür. XI. yüzyıl Türk dilinin söz varlığıyla ilgili en önemli kaynaktır. Eserde 7500’den fazla sözcük bulunmaktadır. Müellif bu sözcüklerin anlamr, kökeni ve farklı ağızlarda kullanımları hakkında da bilgi vermektedir. Bu eser bir sözlük olmanın yanında dönemin sosyal, kültürel hayatını; Türk yörelerinde insanların gelenek – göreneklerini, hayata bakış açılarını yansıtması yönü ile aynı zamanda Türk dilinin ilk dil bilgisi kitabı, ilk antoloji ve ansiklopedisi özelliği de taşımaktadır.
Türk Dilinin ilerleyen yüzyıllarda yazılan diğer önemli bir sözlüğü de Mukaddimetü’l-Edeb’dir. Zemahşeri tarafından XII. yüzyılda Arapçayı öğretmek amacıyla yazılmış bir eserdir. Eser beş bölümden oluşur. Bu bölümler kısaca, İsimler, Fiiller, Edatlar(cümle dışı unsurlar), İsim Çekimi, Fiil Çekimi şeklindedir. Eserde ağırlıklı olarak fiillerin halleri tanıtılmıştır. Sonraki yüzyıllarda Türkçe sözlük çalışmalarında kaynak olarak kullanılan önemli bir eserdir.
Önemli bir diğer sözlük ise Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus)’tur. Eser XIII. yüzyılda Karadeniz’in kuzeyinde varlık sürdüren Kıpçak Türklerinin konuştuğu Türkçenin bir derlemesidir. Eser Latincedir ve İtalyan ve Alman olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Bu bölümlerde Latince sözcüklerin Kıpçak Türkçesi ve Farsçadaki karşılıkları verilmiştir.
Muhakemetü'l-Lugateyn: Ali Şir Nevai’nin Çağatay Türkçesi ile yazdığı bir eserdir. Eserde Farsça ile Türkçe karşılaştırılmış ve Türkçenin özellikle fiiller yönü ile Farsçadan üstün bir dil olduğu vurgulanmıştır. Ali Şir Nevai, döneminde Türkçe, Farsça ve Arapçanın üç üstün dil olduğunu, bunların birbiri ile kıyaslanmasında her birinin diğerinden üstün yanlarının olduğunu belirtmiştir.
Bunlar dışında Yabancı dillerden Türkçeye çeviri yoluyla oluşturulan diğer sözlükler Bahşayiş Lügati, Kıpçak Sözlükleri, Çağatay Sözlükleri’dir
Türkçeden Türkçeye Sözlükler
Türk Dili ile ilgili sözlük çalışmalarında esas önemli gelişmeler, birçok alanda olduğu gibi, Tanzimat’ta gerçekleşmiştir. Türkçeden Türkçeye çeviri yolu ile yazılmış ilk sözlük Mehmet Esat Efendi’nin yazmış olduğu Lehçetü'l-Lügat adlı eserdir. Eserde 3700 kadar sözcük işlenmiştir. Bu eser Türkçe sözlükçülük çalışmalarının ilk örneği olması yönü ile önemlidir.
Tanzimat ile hız kazanan sözlük çalışmaları neticesinde özellikle James William Redhouse, Osmanlı Türkçesi edebî dilinde, resmî yazışmalarında ve bilim eserlerinde yer etmiş sözcükleri derleyerek hazırladığı Müntahabât-ı Türkiyye, Kitâb-ı Müntahabât-ı Lügat-ı Osmâniyye adlı eserleri ile sözlükçülüğümüze Batılı bakış açısını getirmiş önemli bir isim olmuştur.
Batılı anlamda ilk sözlük ise Tanzimat’ta edebiyat araştırmacılarının her alanda olduğu gibi sözlükçülük alanında da Batıyı örnek olmaları neticesinde bu dönemde yazılmıştır. Böylelikle Ahmed Vefik Paşa, Lehce-i Osmani; Şemseddin Sami ise Kamus-ı Türki adlı eserleri yazmıştır. Özellikle Kamus-ı Türki Cumhuriyet döneminde sözlük çalışmaları için önemli bir kaynak olmuştur.
Türkçe Sözlük
Cumhuriyet Döneminde Atatürk’ün önem verdiği konulardan birisi de Türk Dilidir. “Güneş Dil Teorisi” ile hem kendi Türk dili ile yakından ilgilenmiş hem de Türk Dil Kurumunun kurulmasını teşvik etmekle bu alanda çalışmalar yapılmasını sağlamıştır. İşte bu çalışmalar neticesinde öncelikle bir sözlük hazırlanmasına karar verilmiştir. Nihayetinde 1945 yılında ilk Türkçe sözlük yayınlanmıştır.
2002 yılında gelişen teknoloji ve değişen hayat şartları nedeniyle Türkçe Sözlük sanal ortama taşınmış Türk Dil Kurumunun resmi web sitesi olan http://tdk.gov.tr adresinden ulaşıma açılmıştır.