ÖĞRETİCİ METİNLERDE DİL VE ANLATIM
Yazılı Anlatımda Dil ve Üslup?
Anlatımın Nitelikleri
Her yazı belli bir amaç için oluşturulur. Bu amaç doğrultusunda yazımızı şekillendiririz. Örneğin bilgi vermek, bir konuda yakın çevremizi aydınlatmak için yazdığımız yazı ile bir haberi paylaşmak için yazdığımız yazı arasında farklılık vardır. Bu farklılık dil ve anlatım özelliklerinden kaynaklanır. Yazın biliminde iki türlü temel amaç bulunur. Bunlardan ilki sanatsal amaçtır ki masal, hikaye, şiir gibi türler bu amaç çevresinde yazılır. İkinci temel amaç ise bilgi vermektir; makale, gezi yazısı, fıkra gibi türler ise bu amaç doğrultusunda yazılır. Böylelikle yazın alanında bu iki farklı amaç çevresinde yazarlar farklı üsluplar geliştirmiştir. Söz gelimi bir makalede yazar nesnel bir dil kullanırken, şiirde öznel bir anlatımı tercih eder. Aynı konuyu işleyen metinler arasındaki anlatım ve ifade farklılıkları yazarların arasındaki üslup farklılıklarından kaynaklanır.
Öğretici Metinlerde Dil ve Amaç
Öğretici metin türlerinde dil, anlatım ve ifade biçimleri arasında farklılık bulunur. Bu çeşitliliğin kaynağı üslup ve amaç farkıdır. Her yazar kendine özgü bir üslup kullanır. Yazımızı oluşturmaktaki amacımız da yine dil ve anlatım özelliklerimizi etkiler. Öğretici metinlerde dil şu amaçlarla kullanılır:
- Bir olay, nesne veya kavramı; açıklamak, anlatmak, bildirmek için.
- Okuru, alıcıyı; uyarmak, harekete geçirmek için kullanılabilir.
Üslup Nedir?
Üslup bir yazıda o yazıyı oluşturan kişinin kendine özgü dil, anlatım ve ifade biçimine denir. Temelde iki türlü üslup vardır: öznel ve nesnel. Bunun yanı sıra her yazarın kendine özgü ifade biçimleriyle özel bir üslubu da vardır. Örneğin Ahmet Hamdi Tanpınar yazılarında cümleleri çok uzun kullanır. Bu yazarın üslubu ile ilgilidir.
Bir yazar yazısını oluştururken okur kitlesini, okurun eğitim düzeyi, yaşı ve beklentileri gibi özel durumlarını dikkate almalıdır. Örneğin sanatı anlatan şu iki metin arasındaki farka bir bakalım:
1. Metin
“Sanat bize insan ruhunun devinimlerini, tüm derinlikleri ve çeşitlilikleriyle verir. Ama bu devinimlerin biçim, ölçü ve ritimleri herhangi bir tek duygu durumu ile karşılaştırılamaz. O, yaşamın kendisinin devingen bir süreci, neşe ve keder, ümit ve korku, sevinç ve umutsuzluk gibi karşıt kutuplar arasında sürekli bir gidip gelmedir. Duygularımıza estetik bir biçim vermek, onları özgür ve etkin bir duruma sokmak demektir.”
2. Metin
“Sanat hayatımızın her alanında iç içe olduğumuz bir uğraştır. Defterimize duygularımızı yazdığımız bir yazı veya çizdiğimiz bir resim veya türlü nesneler ile yaptığımız şekiller özgün, bize ait olmaları yönü ile birer sanat eseridir. Böylece biz sanat eserine kendimizi katmış oluruz. Elimizdeki resim veya şekil artık bizim bir parçamızdır.”
Yukarıdaki metinlerden ilki anlatım yönünden daha ağır bir üsluba sahiptir. Eğitim, yaş ve beklentileri yönünden iki metin farklı kesimlerden okura hitap etmektedir.
Öğretici metinlerde dil ve anlatımı etkileyen unsurlar:
Tema ve konu: Bir öğretici metnin teması dil ve anlatımı etkiler. Örneğin küresel ısınmanın anlatıldığı bir yazıda yazarın anlatımı nesnel olmalıdır. Bu yazıda kelimelerin gerçek anlamda kullanılması, açık ve yalın bir anlatımın tercih edilmesi beklenir.
Okur Kitlesi: Her yazı belli bir okur kitlesine hitaben yazılır. Yazar ya genel bir anlatım kullanarak okur ayırt etmeden her kişiye hitap eder ya da sanatlı bir üslup kullanarak bilgi, kültür ve eğitim düzeyi yüksek, konu hakkında ilgi ve beklentisi olan bir okur kitlesine hitap eder.
Öğretici Metinlerde Anlatımın Nitelikleri:
Yalınlık:
Süslü söyleyiş endişesi taşımadan, sözü gereksiz yere uzatmadan yapılan öz anlatıma "yalın anlatım" denir. "Devrimlerle asırlardır özlemini çekeğimiz bir hukuk devletinin kurulacağına, bu devlet içinde insanların gönüllerinden geçtiği gibi, düşledikleri gibi bir yaşama ulaşacağına, onurlu, başı dik yaşayacağına inanıyoruz." cümlesi gereksiz yere uzatılmıştır. Oysa "Devrimlerle gelişip yükseleceğimize inanıyoruz." demek yeterlidir.
Duruluk:
İyi ve sağlam bir cümlenin niteliklerinden biri de duruluktur. Duruluk, cümlede gereksiz sözcüklerin bulunmamasıdır.
Açıklık:
Cümle çeşitli anlamlara gelecek şekilde kurulmuşsa, birden çok yoruma yol açarsa o cümle "açık" değildir. Açıklık, cümledeki anlamın kolayca anlaşılma niteliğidir.