ÖĞRETİCİ METİNLERİ İNCELEME
Öğretici Metinler Nelerdir?
Öğretici Metinleri Sınıflandırma
Edebiyat bir güzel sanat dalıdır. Tarihin eski dönemlerinde dil ile ortaya konan şiir ve destanlar birer sanat eserleridir. Ortaya koyulma amaçları eğlendirmek ve haz vermektir. Günümüzde ise edebiyat bir güzel sanat olması yanında aynı zamanda bir bilim dalıdır. Yaşantımızın her alanında edebiyatı kullanırız. Dili en etkili ve güzel şekilde kullanmak edebiyat bilimi sayesinde mümkündür. Bir bilim adamının gözlem ve deney sonuçlarından hareketle yazdığı makale, çeşitli konularda fikirlerin beyan edildiği bir deneme ya da güncel olayların anlatıldığı bir haber yazısı birer öğretici metindir. Bu metinler kaleme alınırken elbette edebiyat biliminden yararlanılır. Yazmak önemli ve eğitim isteyen bir uğraştır. Edebiyat, öğretici metinlerin özelliklerini ve nasıl yazılacaklarını inceler, araştırır. Böylelikle yazara yön verir.
Öğretici Metinler Hangi Başlıklarda İncelenir?
Öğretici metinleri aşağıdaki başlıklarda inceleriz:
- Metin ve Zihniyet
- Yapı (Plan)
- Ana Düşünce
- Dil ve Anlatım
- Metin ve Gelenek
- Anlam ve Yorum
- Metin ve Yazar
Öğretici metinleri diğer metinlerden (edebi) ayıran özellikler:
1- Öğretici metinler bilgi, haber vermek, yönlendirmek, kanıları değiştirmek, açıklamak gibi amaçlarla yazılır.
2- Öğretici metinlerin birçoğu araştırma, gözlem ve deney gibi bilimsel uğraşların bir sonucu olarak kaleme alınır.
3- Öğretici metinler her meslek veya bilim dalında kullanılabilir. Bir biyolog veya bir felsefeci öğretici metin türlerinde yazı yazabilir.
4- Öğretici metinlerde dil sadedir. Metinler her kesimden insan tarafından rahat bir şekilde anlaşılabilir. Kelimeler gerçek anlamlarında kullanılır.
5- Öğretici nesnel olmaları yönü ile belge niteliği taşır.
6- Dil göndergesel işlevde kullanılır.
7- Öğretici metinler bir plan ile yazılır.
Öğretici metinler konu, amaç ve dil özellikleri yönü ile guruplara ayrılır. Bunlar şöyledir:
Öğretici Metin Türleri
Tarihi Metinler:Tarihte bir dönemin, olay, olgu veya durumun anlatıldığı metinlerdir. Örneğin: Kurtuluş savaşı yıllarının anlatıldığı öğretici, bilgi verici bir yazı tarihi bir metindir.
Felsefi Metinler:Felsefe biliminin konusunu oluşturan bilginin kaynağı ve varlık meseleleri üzerine yazılan veya günlük hayatı anlatan düşünce yazıları birer felsefi metindir.
Bilimsel Metinler:Gözlem, deney, araştırma ve inceleme sonucu ortaya konan bilgi verici yazılar bu türden yazılardır. Örneğin Makaleler, Röportajlar, eleştiri yazıları.
Gazete Çevresinde Gelişen Metin Türleri
Makale: Bilimsel içerikli yazılardır. İnceleme, araştırma, gözlem ve deney gibi uğraşlar sonucu kaleme alınan yazılardır. Örneğin: “Sait Faik Hikayelerinde Dil Yanlışları” konulu bir makale
Sohbet (Söyleşi): Sanat, siyaset, eğitim gibi konularda karşılıklı konuşuyormuş edasında yazılan öğretici yazılardır. Amaç okuru bir konuda düşündürmek, olaylara farklı açılardan bakılmasını sağlamaktır.
Deneme: Edebiyatın en yaygın öğretici metin türüdür. Her konuda yazılabilir. Yazar konu hakkındaki fikirlerini kanıtlama gayreti içine girmeden dile getirir, okuru düşünmeye sevk eder.
Fıkra (Köşe Yazısı): Gazetelerde güncel olayların anlatıldığı yorum yazılarıdır. Yazar okurun fikirlerini değiştirmeyi, olaylara farklı açılardan baktırmayı amaçlar.
Röportaj: Güncel ya da ilgi duyulan bir konu hakkında yapılan inceleme ve gözlem yazılarıdır. Örneğin bir fabrikada üretimin nasıl gerçekleştiği, yazarın son kitabı vb.
Mülakat: Bilim, siyaset, edebiyat gibi farklı alanlarda tanınmış kişilerle yapılan hazırlıklı görüşme yazılarıdır. Soru ve cevap şeklinde yazılırlar.
Eleştiri (Tenkit): Bir edebi veya bilimsel eseri tanıtmak, iyi ve kötü yanlarını ortaya koymak amacı ile yazılan öğretici yazılardır. Örneğin “Kara Kitap” adlı eserde Karakterlerin Özellikleri.
Kişisel Hayatı Konu Edinen Metin Türleri
Hatıra (Anı): Belli bir kişinin hayatından bir kesitin anlatıldığı yazılardır. Kişi geçmişte kendisini etkileyen önemli bir olayı hatırladığı kadarı ile anlatır.
Gezi Yazısı (Seyahatname): Belli bir amaç ile yapılan yolculukta, görülüp beğenilen coğrafi, sosyal, toplumsal vb. unsurların anlatıldığı gözlem yazılarıdır.
Biyografi (Yaşam Öyküsü): Sanat veya bilim alanında tanınmış kişilerin hayatlarının anlatıldığı yazılardır. Belli bir dönem değil, hayatın bütünü sıra ile anlatılır. Örneğin: Namık Kemal Biyografisi.
Otobiyografi (Öz Yaşam Öyküsü): Kişinin kendi hayatını anlattığı yazılardır.
Günlük: Günübirlik yazılan, bir gün içinde gerçekleşen olayların anlatıldığı öznel yazılardır.
Mektup (Name): Uzaktaki bir yakın, eş, dost, akraba için yazılan öznel yazılardır. Bunlara özel mektup denir. Bir de iş mektubu vardır. İş mektuplarında ise ticaret, alış veriş, işe başlama, işten ayrılma gibi konular anlatılır. Edebiyatta büyük yazar ve şairlerin mektupları bize sanat anlayışları, dönemin zihniyeti ve geleneği hakkında bilgi verir.
Öğretici Metin Türlerinin Tarihsel Gelişimi
Türk edebiyatında öğretici metin türlerinde edebi metinlere kıyasla çok az eser kaleme alınmıştır. Eski Türk edebiyatında tezkireler(biyografi), ruznameler (günlük), seyahatnameler, vakalar, nameler(mektup), tenkitler (eleştiri) birer öğretici metin türü olarak kaleme alınmıştır. 1860 Tanzimat edebiyatı ile ilk defa edebiyatımızda gazete ile makale, deneme, fıkra, biyografi, röportaj, mülakat, haber yazısı gibi türler yazılmaya başlar. Bu gelişim şu şekilde gruplandırılabilir:
Eski Gelenekte Var Olan Öğretici Metinler
- Tezkire (Biyografi)
- Ruzname (Günlük)
- Seyahatname (Gezi Yazısı)
- Vaka (Tarihi olaylar)
- Name (Mektup)
- Tenkit (Eleştiri)
Tanzimat İle Gelişen Öğretici Metinler
- Makale
- Deneme
- Fıkra
- Röportaj
- Mülakat
- Haber Yazısı
- Biyografi