Şiirde Yapı

ŞİİRDE YAPI ÖZELLİKLERİ

Şiirin Yapısını Oluşturan Unsurlar

Şiir Biçim Özellikleri

Şiir insanda farklı duygular ve çağrışımlar uyandıran bir ses sistemidir. Şiiri meydana getiren unsurların başında yapı gelir. Şiirde yapı şiirin biçim özellikleri anlamında kullanılır. Nasıl bir binanın dış unsurları ile iç yapısı birbirinden çok farklı ise şiirde içerik ve biçim yani yapı unsurları birbirinden farklıdır. Bir binanın 1 veya 5 kat oluşu, katların yapı planı ayrı ayrı şeyler ise şiirin kaçar dizeden oluştuğu, ölçüsü ya da uzunluk, kısalığı yapı özelliği olarak değerlendirilir. Şiirde yapı özellikleri şiirin iç güzelliğine katkıda bulunur. Biçim yani yapı özellikleri ne kadar uyumlu ve güzel ise şiir o derece estetik ve mükemmelliğe ulaşacaktır. Şairin belli bir temayı, konuyu veya duyguyu hangi biçim özellikleri ile dile getireceği o şairin tercihine kalmıştır.

Şiirde yapı unsurları iki türlüdür:

a-            Nazım Birimi

b-            Nazım Biçimi

a-            Nazım Birimi:Nazım birimi bir şiirde anlam birliğine sahip dil birlikteliklerini adlandırmak için kullanılan bir ifadedir. Şiirlerde her satır bir birim olarak değerlendirilir. Kafiye ve redif uygunluğuna veya anlam birlikteliğine göre nazım birimleri farklılık gösterir. Nazım birimleri kısaca şunlardır:

Dize(mısra): Şiirde her bir satır dize olarak adlandırılır.

Beyit(ikilik): Şiirde iki dizeden oluşan uyaklı ya da uyaksız birlikteliklere beyit denir.

Üçlük(bent): şiirde üç dizenden oluşan terkibe denir.

Dörtlük(Kıta): Birbiri ile uyaklı ya da uyaksız dört ayrı dizeden veya iki ikilikten oluşan birlikteliklere dörtlük denir.

Beşlik(bent): Beş dizeden oluşan dil, ifade birlikteliklerine beşlik dinir.

Beşliklerden daha çok dize sayısına sahip birimler 6, 7, 8’lik vb. gibi veya bent olarak adlandırılır.

b-            Nazım biçimi:Bir şiirin belli bir kafiye şeması, ölçü ve dize sayısına sahip olması “nazım biçimi” olarak adlandırılır. Şiirin içerik yönünden özgün olması beklenirken bu özellik yalpı yönünden aranmaz. Zira birçok şiir aynı nazım biçimi kullanılarak yazılabilir. Şiirlerde kullanılan nazım biçimleri edebi gelenekler arasında farklılık gösterir. Bir gelenekte semai nazım biçimi tercih edilirken bir gelenekte gazel tercih edebilir. Bu seçimde şairin üslup ve beklentileri de etkilidir. Nazım biçimleri edebi geleneklere göre şunlardır:

a-            Halk Edebiyatı Geleneği

1-            İslamiyet’ten önce: Koşug, sagu, destan

2-            İslamiyet etkisinde

-          Aşık Tarzı Halk Şiirinde: Koşma, semai, varsağı, destan

-          Tekke Şiirinde: Aşık geleneği nazım biçimleri kullanılır.

-          Anonim Halk Şiirinde: Türkü, mani

b-            Eski Türk Şiiri(Divan Şiiri) Geleneği

Gazel, kaside, mesnevi, şarkı, kıta, rubai, murabba, terci-i bent, terkib-i bent, tardiye…

c-             Batı Etkisinde Gelişen (Çağdaş) Türk Şiiri Geleneği

Sone, Triyole, Terza Rima, Serbest Nazım

1-            İslamiyet’ten önce: Koşug, sav, sagu, destan

Koşug (koşuk):İslamiyet öncesi Türk şiirinde en yaygın nazım biçimi koşuktur. Bu nazım biçiminin özellikleri şöyledir:

-          Doğa güzellikleri ile savaş, ayrılık, aşk, özlem gibi konular işlenir.

-          Bu nazım biçiminde dil sadedir.

-          Nazım biçiminde hece ölçüsü ve genellikle 7, 8 ve 11’li ölçü kalıpları kullanılır.

-          Bu nazım biçiminde dörtlüler kullanılır. Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasındadır.

-          Kafiye şeması aaxa, aaax, aaax… şeklindedir. Düz kafiye şeması tercih edilir.

Örnek:

Öpkem kelip ogradım

Arslanlayu kökredim

Alplar baflın togradım

Emdi meni kim tutar

Sagu: İslamiyet öncesi Türk şiirinde ölen kişinin arkasından söylenen acı ve hüzün dolu şiirler “sagu” olarak adlandırılır. Sagular bir çeşit ağıt şiirleridir. Sagu nazım biçiminin özellikleri şunlardır:

-          Biçim yönü ile koşug ile aynı özellikleri gösterir(kafiye, ölçü, nazım birimi)

-          Saguların en belirgin özelliği aynı dönemdeki şiirlerden farklı olarak ölüm temasını işlemesidir.

Örnek:

Alp Er Tunga öldü mü

Isız ajun kaldı mu

Ödlek Öcin aldı mu

Emdi yürek yırtılur

Destan: İslamiyet öncesi Türk şiirinde savaş, yiğitlik, kahramanlık, doğal afetler, göç gibi temaların işlendiği şiirlerdir. Destan nazım biçiminin özellikleri koşug ile aynıdır(kafiye şeması, ölçü, nazım birimi).

-          Destan nazım biçiminin ayırt edici özelliği diğer nazım biçimlerine göre daha uzun olmasıdır.

2-            İslamiyet etkisinde

Aşık Tarzı Halk Şiirinde:

Koşma:Halk şiirinin en yaygın nazım biçimidir. İslamiyet öncesinde koşug nazım biçimi ile benzer özellikler gösterir.

-          Doğa ve aşk, acı, ayrılık vb. gibi temalar işlenir.

-          Nazım birimi dörtlüktür.

-          Hece ölçüsü ile ve bu ölçünün 11’li kalıbı ile yazılır.

-          Ölçü durakları 4+4+3 veya 6+5:11 şeklindedir.

-          Düz kafiye biçimi kullanılır.

Semai:Halk şiirinde genellikle gurbet, aşk ve ayrılık gibi duygusal konuların işlendiği sazda özel bir ezgi ile söylenen şiir nazım biçimidir. Kafiye şeması ve nazım birimi olarak koşma ile aynı özelliktedir. Semainin ayırt edici özellikleri şunlardır.

-          Hece ölçüsünün 8’li kalıbı ile yazılır.

-          Durakları 4+4 veya 5+3 şeklindedir.

Varsağı: Halk şiirinde özel bir ezgi ile söylenen şiirlerdir. Birçok özelliği semai ile aynıdır. Varsağıların ayırt edici özelliği içerisinde “bre, behey” gibi özel ünlemlerin kullanılmasıdır.

Destan: Halk şiirinde göç, savaş, kahramanlık veya sosyal birtakım olayların anlatıldığı şiirlerdir. Biçim yönü ile “koşma”ya benzerler. Destanların ayırt edici özelliği diğer nazım biçimlerine göre uzun olmalarıdır.

Anonim Halk Şiirinde: Ninni, türkü, mani, tekerleme

Mani:Sözlü halk geleneğinde düğün, bayram, baharın gelişi, bağbozumu gibi özel günlerde ortalığı şenlendirmek ve hüner göstermek için kızlı erkekli söylenen şiirlerdir.

-          Halk edebiyatının en küçük nazım biçimidir.

-          Bir dörtlükten oluşur(Bazı manilerde dize sayısı dörtten fazladır; bunlara artık mani denir.).

-          Özel bir kafiye şeması ve ölçüsü vardır. Kafiye şeması aaxa; ölçüsü ise 7’li hece ölçüsüdür.

-          Karşılıklı söylenenlerine “dedim dedili” maniler denir.

Türkü:Sözlü halk şiirinin en yaygın nazım biçimidir. Özel ezgiler ile söylenir. Genellikle aşk, gurbet, ayrılık gibi temalar işlenir. Özellikleri kısaca şöyledir:

-          Türküler yapı olarak iki bölümden oluşur. Ana bölüm yani bentler türkünün asıl bölümleridir. Burada türküye konu olan olay ya da duygu anlatılır. İkinci bölüm ise her bendin sonunda tekrar eden “kavuştak”lardır(nakarat).

-          11 ya da 8’li hece ölçüsü ile yazılır.

-          Kavuştakların kafiyesi aa veya bb şeklinde kendi içinde uyaklıdır.

Eski Türk Şiiri(Divan Şiiri) Geleneği

Gazel:Sevgili güzelliği, sohbet meclisleri konularında yazılan şiirlerdir. Edebiyatımıza Arap oradan da Fars(İran) edebiyatı yolu ile girmiştir. Özellikleri kısaca şöyledir:

-          Nazım birimi beyittir.

-          Aruz ölçüsü ile yazılır.

-          Beyit sayısı 5 ile 15 arasındadır.

-          Gazelin ilk beytine matla(giriş); son beytine ise makta(kesme, son) denir.

-          Gazelin en hoşa giden beyti beytü’l gazel olarak adlandırılır.

-          Gazelin kafiye şeması: aa, ba, ca, da, ea.. şeklindedir.

-          Gazellerde son beyitte şair kendi takma adını kullanır buna “mahlas” ya da rumuz denir.

Kaside:Eski şiirimizde din ve devlet büyüklerini övmek için yazılan şiirlerdir. Kasidenin özellikleri kısaca şöyledir:

-          Beyitlerle yazılır.

-          Aruz ölçüsü kullanılır.

-          Gazelin kafiye şeması: aa, ba, ca, da, ea.. şeklindedir. (gazel ile aynı)

-          Beyit sayısı 31 ile 99 arasındadır.

-          Kasideler, nesib, tegazzül, girizgah, medhiye, fahriye, tac, dua bölümlerinden oluşur.

-          Kasidelerin rahşiye, iydiye, şitaiye gibi türleri vardır

Mesnevi:Eski şiirde din, tasavvuf veya günlük hayat konularının işlendiği şiirlerdir. Mesnevi nazım biçiminin özellikleri kısaca şöyledir:

-          Mesneviler her şeyden önce uzun şiirlerdir. Beyit sınırlaması yoktur. Binlerce beyitten oluşabilir. Bu denli uzun yazılabilmelerini sağlayan özellikleri özel kafiye şemalarıdır. aa, bb, cc, dd… şeklinde her beyit kendi içinde kafiyelidir.

Kıta: Eski şiirde iki beyitlik ax, ax kafiye şemasına sahip şiirlere kıta denilir. Kıta günümüzde dörtlük anlamında kullanılır. Kafiye şeması çaprazdır. Şair mahlasını kullanmaz.

Rubai:Eski şiirde kendine özgü aruz kalıpları ile yazılan tek dörtlükten oluşan nazım biçimine denir. Kafiye şeması aaxa şeklindedir. Bu yönü ile Halk şiirinde maniye benzer.

Murabba:Dörder dizelik kalıplardan oluşur. Kafiye şeması aaaa, bbba, ccca, ddda… şeklindedir. Her konuda yazılabilir. Kıta sayısı 3 ile 7 arasında değişir.

Şarkı: Nakaratlı ya da nakaratsız kıtalardan oluşan nazım biçimidir. Murabbaya benzer aaaa, bbba, ccca… kafiye şemasına sahiptir. Her kıtanın sonundaki dize kıtaların sonunda tekrar edilir. Konu aşk ve sevgidir. Aruz ile yazılır. Kıta sayısı azdır. Diğer nazım biçimlerine göre sade bir dil kullanılır.

Eski Türk Şiirinde bunların dışında Terkib-i Bent, Terci-i Bent, tuyuğ, tardiye, tahmis gibi biçimler de bulunur.

Batı Etkisinde Gelişen (Çağdaş) Türk Şiiri Geleneği

Sone: İtalyan edebiyatından tüm Avrupa’ya oradan da Türk edebiyatına geçmiş 14 dizeden oluşan bir nazım biçimidir. Soneler genellikle aşk konusunda yazılır.

-          Sonelerde hem aruz hem hece ölçüsü kullanılır.

-          Sonelerin kendine özgü kafiye şeması vardır: abba, abba, ccd, ede

Triyole: 2+4+4:10 dizeden oluşan bir nazım biçimidir. İlk iki dize ile sırası ile diğer dörtlükler uyaklanır. Bu dörtlükler hem ilk dizeler hem de kendi içinde uyaklı olur. Kafiye şeması şöyledir: ab aaaa bbbb

Terza Rima(Örüşük uyak):üç dizelik kalıplar ile yazılır. Her üçlüğün ortasındaki dize ile sonraki üçlüğün ilk ve son dizesi uyaklıdır. Şiir tek dize ile bitirilir.

aba bcb cdc ded efe … x

Serbest Nazım(şiir): Herhangi bir kurala kaideye bağlı kalmadan yazılan nazım biçimidir. Nazım birimi, ölçü ya da kafiye konusunda bir kural yoktur. Şiirler şairin üslubuna göre özgün olarak biçimlenir.

Serbest Düzenli Şiirler:bazı şiirler serbest olmasına rağmen belli bir düzen ile yazılır. Mesela hece ile yazılan bir şiirin 5’liklerle ve 15’li hece ölçüsü ile yazılması serbest düzenli biçim olarak adlandırılır.